Preduzeća u državnom vlasništvu (State-Owned Enterprises – SOE) predstavljaju veliki dio privrede Bosne i Hercegovine, sa uticajem na makroekonomski učinak, uključujući njenu fiskalnu održivost, tržište rada i konkurentnost.
U radnom dokumentu Međunarodnog monetarnog fonda (MMF) pod nazivom ‘Preduzeća u državnom vlasništvu u Bosni i Hercegovini: Ocjena učinka i nadzor’ (istraživanje autora: Bobana Čegara i Francisco J. Parodi-ja), navodi se da veličina i širina sektora SOE predstavlja nasljeđe iz bivše Jugoslavije, gdje je javni kapital igrao dominantnu ulogu u privredi na svim nivoima vlasti. Sukob koji je trajao od 1992. do 1995. godine i koji je prekinut Dejtonskim mirovnim sporazumom iz 1995. godine, doveo je do daljnje decentralizacije funkcija vlade i vlasništva nad SOE, u dva entiteta, Federaciju BiH i Republiku Srpsku, deset kantona u FBiH, 145 opština, te Distrikt Brčko.
Iako je veliki broj SOE privatizovan od 1996. do 2006. godine, javnost rezultate tih napora smatra mješovitim, zbog nekoliko neuspješnih privatizacija visokog profila.
U dokumentu MMF-a se navodi da je oko 80 hiljada radnika u BiH zaposleno u 550 SOE širom svih sektora privrede (oko 11% ukupne zaposlenosti). SOE imaju u vlasništvu 40 procenata svih stalnih sredstava u privredi, a zaslužna su za 10 procenata zbirnog prometa. Međutim, 20 najvećih SOE u pogledu stalnih sredstava i prometa čini oko 80, odnosno 70 procenata ukupnih stalnih sredstava i prometa SOE, respektivno.
U dokumentu MMF-a se navodi da SOE dovode do distorzije tržišta rada zbog toga što su prosječne plate u njima 40% više nego u privatnim firmama, bez obzira na nižu produktivnost. Zapravo, SOE u BiH imaju treću najveću premiju na plate u regionu. Zbirni dugovi SOE iznose oko 26 procenata BDP-a. To uključuje blizu 4 procenta BDP u zakašnjelim neizmirenim obavezama za poreze i socijalne doprinose, što smanjuje poreske prihode i ima negativan uticaj na funkcionisanje sistema socijalnih davanja. Finansijska racio analiza pokazuje da je preko 44 hiljada lica zaposleno u SOE koja se suočavaju sa visokim ili veoma visokim finansijskim rizicima (6% ukupne zaposlenosti).
U dokumentu MMF-a se dalje navodi da sektor SOE ne doprinosi dovoljno privredi. Od 2015. do 2017. godine sektor SOE je u prosjeku imao povrat na kapital (ROE) od -0,3 procenta, što ukazuje na to da su vladine investicije u sektor donosile negativne povrate.
Sa prosječnim povratom na sredstva (ROA) od -0,2 procenta, sektor SOE ne izvlači vrijednost iz sredstava koja su mu na raspolaganju. Na primjer, da je povrat na kapital 4 procenta, što je nivo koji odgovara nivou za SOE koja rade sa umjerenim rizikom profitabilnosti, BDP bi bio oko 3 procenta viši; to se može protumačiti kao implicitni oportunitetni trošak održavanja neefikasnog sektora SOE. Visok nivo poluge takođe dovodi do toga da je veoma malo vjerovatno da SOE mogu da smanje nivoe duga bez podrške vlade ili operativnog restrukturiranja radi poboljšanja učinka, ističe se u dokumentu MMF-a.
Uz to, mnoga SOE se oslanjaju na podršku vlade u kratkoročnom periodu zbog toga što je njihov stepen likvidnosti nizak.
Nadležne institucije bi trebalo da razmatraju nekoliko opcija za budućnost SOE. Te opcije će zavisiti od kriterijuma potencijalne finansijske održivosti i ciljeva politika za svako pojedinačno SOE, navodi se u radnom dokumentu MMF-a.
